Türkiye’de antidepresan satışındaki artış toplumda ruh sağlığının bozulduğunun bir göstergesi mi?

Berza Şimşek | BBC Türkçe

Türkiye’de antidepresan kullanımı artıyor.

Sıhhat Bakanlığı’nın verileri, 2020’ye kadarki 11 yılda antidepresan kullanım miktarının ortalama yüzde 70 arttığını gösteriyor.

Bakanlığın, 2020 yılına ilişik son sağlık istatistiklerine bakılırsa, 2009 senesinde 1000 şahıs başına günlük 29 antideprasan ilacı düşerken, bu oran 2020’de 49’a çıktı.

CHP milletvekili, eczacı ve iktisatçı Burhanettin Bulut’un paylaşmış olduğu verilere bakılırsa de, 2017’den 2021’e geçen 5 yılda satılan antidepresan kutu sayısı 11,5 milyon arttı.

2017’de 48 milyon kutu antidepresan satılırken, 2020’de bu sayı ortalama 55 milyona, 2021’de ise ortalama 60 milyona çıktı. 

BBC Türkçe’ye konuşan Bursa’daki bir eczacı teknisyeni, “Eczanede psikiyatri ilaçlarının rafı uzaktaydı, daha yakına çektik. Ağrı kesiciler benzer biçimde oldukça sayıda satılıyor” dedi.

Peki antidepresan ilaçlarının satışının artması, Türkiye’de ruh sağlığı bozukluklarının arttığı anlamına gelir mi?

Türkiye Psikiyatri Derneği Yönetim Kurulu üyesi Doç Dr. Deniz Ceylan’a bakılırsa, antidepresanların satışının artması daima tek başına ruh sağlığı bozukluklarının arttığı anlamına gelmiyor.

Ceylan satışların artmasının olası nedenlerini şu şekilde açıklıyor:

“Covid’in yarattığı stres, anksiyete bozukluklarında, depresyonda, bilişsel işlev bozukluklarında bir artışa yol açtı. Hem unutkanlıkla ilgili, hem kaygıyla ilgili hem de mutsuz olmayla ilgili psikiyatrik sorunlarda bir artış görüldü. Bunların bir sonucu olabilir normal olarak.

“İkincisi, antidepresan tıbbın pek oldukça alanında kullanılan bir ilaç. Başka sıhhat sorunlarında da, mesela migren benzer biçimde, antidepresan kullanımı var. Bu bozukluklardaki artış da antidepresan kullanımında bir artışa yol açabilir.

“Üçüncüsü, toplumun ruh sağlığı hizmetinden yaralanma oranı artmış olabilir. Dünya ölçeğinde ruh sağlığı bozukluklarına yönelik damgalamanın azalması buna yol açabilir ya da ruh sağlığı çalışan sayısının artması ve daha ulaşılabilir olması da antidepresan kullanımını arttırabilir.

“Ruh sağlığı hizmetinin yeterince sunulamaması da bir niçin olabilir. Eğer psikiyatri uzmanlarının hastaya ayırabilecekleri süre kısalırsa, daha kolay ilaçla tedavi yoluna gidilebilir.”

Koç Üniversitesi Hastanesi’nde psikiyatri doktoru olarak da çalışan Deniz Ceylan, gene de klinik gözlemlerine dayanarak toplumun ruh sağlığının bozuluyor olabileceğini kaydediyor:

“Ruh sağlığı bozukları bir tek antidepresan kullanımındaki artışla değil psikiyatri hizmetinin kullanımıyla da anlaşılabilir. Psikiyatri poliklinikleri oldukça yoğun çalışıyor. Biz buradan da biliyoruz artış bulunduğunu.

“Genel stres düzeyinin artışı bunun bir sebebi zira depresyon için ve pek oldukça ruh sağlığı bozukluğu için yaşamsal stresörler ağır risk faktörleridir.”

Sözcü’nün haberine bakılırsa, Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca, CHP’nin bir sual önergesine verdiği yanıtta, 2017 ile 2020 yılları aralığında 15 milyon 405 bin kişinin psikiyatri kliniklerine başvurduğunu deklare etti.

Dünya Sıhhat Örgütü’nün (WHO) tanımına bakılırsa sıhhat; bir tek hastalık ve engellik halinin olmayışı değil, kişinin bedenen, ruhen ve toplumsal yönden tam bir iyilik halinde olması anlamına geliyor. 

Türkiye’de Spotify’da geçen yıl en oldukça dinlenen iki podcast, ruh sağlığıyla ilgiliydi.

Bunlardan biri, Merdiven Altı Terapi. Yaratıcısı Deniz Dülgeroğlu, kişisel hikayelerinden yola çıkarak kendini iyileştirme ve terapi sürecini konu alıyor.

Takip edenleri çoğunlukla gençlerden oluşuyor.

Popülerliği ona üniversitelerdeki söyleşilerde öğrencilerle buluşma imkanı elde etmiş. Instagram hesabına da lise ve üniversite öğrencilerinden oldukça sayıda ileti geldiğini söylüyor.   

Dülgeroğlu, gençlerin temel sorunlarının ekonomik olarak bağımsız olamama ve aile evindeki problemler bulunduğunu konu alıyor:

“En büyük problem Türkiye’nin ekonomisi. Hiçbir şekilde maddi özgürlüklerinin olmaması. En oldukça dile getirilen öteki mevzu da şu ki, aile evinde mutsuzlar. Bir halde anne ve babalarıyla problemleri var ve hayalleri evden ayrılmak fakat maddi sebepler yüzünden oldukça uzun vakit süresince bunun gerçekleşmeyeceğinin farkındalar.

“Daha lise çağlarında olanlar bile şunun bilincinde: ‘Ben üniversiteye gireceğim, mezun olacağım, işe gireceğim fakat işe girdiğimde de çıkamayacağım ki bu evden.’ O yüzden çıkış yolu göremiyor. ‘Hayatta kalmak için benim sebebim ne olacak?’ diyor.”

Son üç senedir influencer’lık icra eden Dülgeroğlu, bilhassa son bir senedir insanların daha sıkışmış hissettiğini söylüyor:

“Ekonominin yokuş aşağı gidiyor olması sebebiyle kimse önünü göremiyor. 3 yıl öncesinde gelen mesajlarda gene üzüntü vardı fakat çaresizliği asla bu kadar duyduğumu hatırlamıyorum. ‘Iyi mi bulacağım çıkış yolunu?’ diyeydi sorular. Şu son bir senede, hatta altı ayda daha da yoğun, mesajlar şu şekilde: ‘Çıkış yolu yok. Biliyorum çıkış yolu olmadığını.’”

Belirsizlik, ruh sağlığının bozulmasına neden olan ağır risk faktörlerinden biri.

Doç. Dr. Ceylan bunun nedenini, “Belirsizlik kaygıyı oldukça artıran bir şeydir. Mesela gençlerimiz, gelecek kaygısı yaşıyorlarsa, bundan 5 yıl sonrasını göremiyorlarsa, psikiyatrik hastalıklar, kaygı bozukluğu, depresyon gelişebilir” sözleriyle açıklıyor ve ekliyor:

“Son yıllarda gençlerde en sık gördüğümüz durum geleceklerinin belirsiz olmasıyla ilgili yaşadıkları sıkıntılar.”

Ceylan; ekonomik zorlukların yanı sıra sertlik, zelzele, cenk, salgın benzeri toplumsal olayların toplumsal ruh sağlığını bozacak öteki etmenler olduklarını konu alıyor.

Bir öteki etmense ayrımcılık:

“Toplumsal grupların ayrımcılığa uğruyor olması şu dönemde klinisyen olarak oldukça sık gördüğüm bir niçin. Bilhassa genç danışanlarımda oldukça sık duyuyorum. Toplumca benimsenmediklerini, insanların onları sevmediğini düşünmek. Bu düşünceler ağır depresif emarelere yol açabiliyor.” 

Dülgeroğlu da Instagram hesabına oldukça sayıda gencin uzun mesajlarla “içini dökmesini”, yargılanmayacaklarını bilmelerine bağlıyor:

“‘O ne? Deli misin?’ demeyeceğimi biliyor. Onun verdiği güvenle yazıyor. Yaşadığımız Ortadoğu ülkesinde insanoğlu, kendi içlerinden geldiği benzer biçimde var olamıyorlar. Oldukca, oldukça, oldukça sıkıştırıyor bu insanları.”

Gençler içinde da antidepresan kullanımının yaygınlaştığına dair işaretler var.

Satışlarının arttığını söyleyen Kocaeli’nden bir eczacı teknisyeni, “Bilhassa gençlerde. 15 yaşına kadar düşmüş durumda” diyor.

Dülgeroğlu da antidepresanlarla ilgili oldukça sayıda sual aldığını belirtiyor, “‘Bana iyi gelen ilaç, bana iyi gelir. Her insana iyi gelecek ilaç farklıdır’ı anlatmaya çalışıyorum” diyor.

Doç. Dr. Ceylan da, kişilerin tabip önerisi olmaksızın ilaç kullanmalarının uygun olmadığına dikkati çekiyor, “Komşusunda görüyor, ona iyi geldi diye antidepresana başlıyor. 15 senedir antidepresan kullanıyor fakat asla doktora gitmiyor. Canı sıkkın olduğunda iki tane alıyor. Bu şekilde kullanımlar var, bunlar yanlış kullanımlar” diyor.

Türkiye’de antidepresan ilaçlar reçeteyle satılıyor. Fakat uygulamada problemler olduğu ve bazı eczanelerin bu ilaçları reçetesiz sattıkları anlaşılıyor.

BBC Türkçe’nin bazı eczanelerle yapmış olduğu görüşmeler, buralarda reçetesiz de antidepresan alınabildiğine işaret ediyor.

Bir il sıhhat müdürlüğü belgesinde de, “Müdürlüğümüze çoğunlukla antidepresan ilaçların reçetesiz satılmış olduğu ile ilgili bildirimler gelmekte” deniyor.

Normalde ilaçların eczanelere girişleri ve hastaya satışları sistemde kayıt altına alınıyor.

Eczanelerin reçeteli ilaçları reçetesiz satmaları halinde denetimlerde para ya da süreli kapatma cezasıyla karşı karşıya kalma riskleri var. İlacın narkotik özelliği var ise hapis ve meslekten men de gündeme gelebiliyor.

Sıhhat Bakanlığı, BBC Türkçe’nin haberle ilgili röportaj talebini haber yayınlanıncaya kadar yanıtsız bıraktı.

Türkiye’de terapiye ulaşmak ise kolay değil. İnternette aratıldığında hususi kliniklerde hizmet veren psikiyatristlerin seans başına ücretlerinin kabaca 150 TL ile 1500 TL içinde değişmiş olduğu görülüyor. Devlet hastanelerinde ise hastaya ayrılan sürenin yetersiz olduğu belirtiliyor.

Dülgeroğlu, “Devlet hastanesine gittiklerinde 5-10 dakika görüşebiliyor doktorlarla. ‘Daha derdimi dinlemeden antidepresan yazıyor bana’ oldukça duyduğum bir şey” diyor.

Doç. Dr. Ceylan, görüşme sürelerinin kısalığını devlet hastanelerinde çalışan psikiyatristlerin ek işlerinin olmasına ve daha çok hastaya bakma baskısıyla karşılaşmalarına bağlıyor:

“Devlette çalışan psikiyatri uzmanlarının adli süreçlerde danışmanlık yapmak, kurullarda bulunmak benzer biçimde oldukça sayıda ek işi oluyor. Daha oldukça kişiye hizmet vermek mevzusunda baskı da görüyor uzmanlar. Bu hizmetin süresi ve niteliğini düşürüyor. Bu genel bir problem. Bir tek Türkiye’nin problemi bulunduğunu düşünmüyorum.”

Bunu çözmek için hekimlerin emek harcama koşullarının doğru şekilde belirlenmesi icap ettiğini kaydeden Doç. Dr. Ceylan, “Terapi hizmeti pahalı bir hizmet. Bu tüm dünyada bu şekilde. Şu sebeple ruh sağlığı profesyonelinin uzunca zamanını alan bir hizmet” diyor.

Dülgeroğlu ise, “Etrafımdaki neredeyse hepimiz terapiye gidiyor” diyor ve bunun nedenini şu şekilde açıklıyor: 

“İnsanlar pandemide, kaçtıkları gerçeklerle oldukça fazla yüzleşmek zorunda kaldılar aynı evin içinde kalınca. Sonrasında ekonomik çöküşle beraber kaçacak yer de kalmadı, eskisi benzer biçimde ‘Gece kulübüne gideyim, yurt dışına çıkayım, gezeyim’ diye.

“İnsanın sıkışıp sıkışıp son olarak geleceği yer, beyninin içi. Beyninin içindeki kaçtığın düşüncelerle karşılaşınca oldukça fazla sorgulama başlıyor.”

2022 Dünya Mutluluk Raporu’nda Türkiye 146 ülke içinde 112. oldu. Türkiye, bundan önceki yıla bakılırsa 8 basamak geriledi.

Rapor, katılımcı ülkelerde halkın kendi hayatlarını iyi mi değerlendirdiğine dair meydana getirilen anketlere dayanıyor.

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) Yaşam Memnuniyeti Araştırması’nın 2021 verileri ise daha karmaşık bir tablo ortaya koyuyor.

2021 senesinde bundan önceki yıla bakılırsa, mutlu bulunduğunu da mutsuz bulunduğunu da – sırasıyla yüzde 1,1 ve yüzde 2,1 – beyan edenlerin oranı arttı.

2021’de mutlu bulunduğunu beyan eden 18 ve üstü yaşlarındaki bireylerin oranı yüzde 49,3, mutsuz bulunduğunu beyan edenlerin oranı ise yüzde 16,6 oldu. 

2003-2021 verileri incelendiğinde, bilhassa 2016’dan sonrasında mutlu bulunduğunu söyleyenlerin oranındaysa düşüş gözleniyor.