Okullarda beslenme sorunu: ‘Veresiye yazdırılanların çoğu beslenme kutularıyla ilgili ürünler’

Merve Kara-Kaşka BBC Türkçe

Türkiye’de besin enflasyonundaki artışlarla beraber okul çağındaki evlatların sıhhatli gıdaya erişimi problemi büyüyor. Uzmanlara nazaran mesele acilen çözülmezse ülkeyi sağlıktan eğitime ağır bir satmaca bekliyor.

“Bodrum’a inşaat sektöründe mevsimlik işçi olarak çalışmak için oldukça sayıda işçi geliyor fakat mahalle sistemi oturmuş ve bakkallar var. Bir mahallede bakkal var ise bu şanstır bundan dolayı veresiye yazdırabilirsiniz. Bakkallarla konuştuğumuzda en fazla veresiye yazdırılan kalemlerin ekmek, kaşar, meyve suyu şeklinde evlatların beslenmeleriyle ilgili şeyler bulunduğunu söylüyorlar.” diye konu alıyor Türkiye’de derin yoksulluk mevzusunda çalışmalara öncülük eden adlardan Hacer Foggo.

BBC Türkçe‘ye konuşan Derin Yoksulluk Ağı kurucusu ve CHP Yoksulluk Dayanışma Ofisi Koordinatörü Foggo, Türkiye’de pandemiyle beraber artan çocuk yoksulluğunun pandemi sonrası ortadan kalkmadığını ve durumun daha da kötüleştiğini söylüyor.

Türk-İş’in araştırmasına nazaran Eylül ayında açlık sınırı 7 bin 245 lira, dört kişilik bir ailenin yapması ihtiyaç duyulan toplam harcama kısaca yoksulluk sınırı ise 23 bin 600 lira oldu.

Derinleşen yoksulluk karşısında çocuklar en kırılgan grup olarak tanımlanıyor.

Türkiye’de kız evlatlarının yüzde 85’i, oğlan evlatlarının ise yüzde 69’u yetersiz beslenmeye bağlı düşük kilo ve kansızlıkla savaşım ediyor.

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) 2021 verilerine nazaran Türkiye’de ortalama 23 milyon çocuk var ve her 2- 3 çocuktan biri maddi yoksulluk çekiyor.

OECD’nin pandemi öncesi verilerine nazaran Türkiye, OECD ülkeleri içinde çocuk yoksulluğunun en yaygın olduğu ilk beş ülkeden biri ve tek bir ebeveynle yaşayan çocuklar için yoksulluk oranı daha yüksek.

BBC Türkçe‘ye konuşan ve isminin açıklanmasını istemeyen 3’ü okul çağındaki 4 çocuk anası bir bayan, kağıt biriktirerek geçimini sağladığını konu alıyor.

Bu anne evlatlarının geçmişte bir yıl süresince okula gidemediklerini bundan dolayı onlara “beslenme koyamadığını” söylüyor.

Resmi verilere nazaran Türkiye’de besin enflasyonunda son bir yılda yüzde 100’e yakın artış yaşandı.

Yoksulluğun oldukça katmanlı bulunduğunu söyleyen Foggo, günlük yevmiyeyle çalışanlar, inşaat ya da tekstil işçileri ya da müzisyenler şeklinde değişik meslek geruplarından ebeveynlerin evlatlarının beslenme sorunuyla yüzleştiğini söylüyor.

İstanbul’da hususi bir okulda çalışan bir öğretmenin BBC Türkçe’ye anlattığına nazaran, besin enflasyonu orta üst gelir grupları içinde da “bugüne dek görmediği” bir ayrışmaya niçin oluyor.

Hususi okul tutarına ek olarak ödenen yiyecek parasının senelik 6 bin TL’den bu yıl 18 bin TL’ye yükseldiğini söyleyen öğretmen, yiyecek faturasının kesinti meydana getirilen ilk kalemlerden biri bulunduğunu belirtiyor.

“Evlatların ne yiyeceği mevzusunda da ne yazık ki ailelerin gelirlerine nazaran büyük farklar oluşuyor.” diyor.

En yoksul kesim için bir tek besin değil temiz suya erişim de bir mesele haline geliyor.

Türkiye’de eğitimde fırsat eşitliği alanında çalışan Öğrenci Veli Derneği (Veli-der), yarım litrelik şişe su satış ücretlerinde, 2021-2022 eğitim öğretim döneminde yüzde 200’e yakın artışlar görüldüğünü söylüyor. Buna nazaran suya ayıracak harçlığı olmayan çocuklar sağlıksız koşullarda tuvaletlerden su içmek zorunda kalıyor.

Dernek, çözüm önerisi olarak, “Gerek okul içinde gerekse okul bahçelerinde su içme alanları olmalı, okul planlamaları buna uygun projelendirilmelidir.” diyor.

Ancak sorumluluğun bir kısmı de belediyelere düşüyor.

Buna nazaran okulların su tesisatlarının tertipli bakımı yapılmıyor, okula kadar gelen temiz su binanın şebekesine girdiğinde içilebilme hususi durumunu kaybedebiliyor.

Bu yüzden belediyelerin de merkezi yönetimler çözüme ortak edilmesi gerekiyor.

Yapılan araştırmalara nazaran evlatların sıhhatli beslenmesi bedensel ve zihinsel gelişimlerini direkt etkiliyor.

Birleşmiş Milletler Küçüklere Yardım Fonu (UNICEF) sıhhat ve beslenmenin eğitim için bir temel oluşturduğunu söylüyor ve “evlatların sağlığına, beslenmesine ve esenliğine yatırım yapmak eğitimine yatırım yapmak kadar önemlidir” diyor.

UNICEF’in okullarda sıhhat ve beslenme temalı 2020 tarihindeki raporuna nazaran okul beslenme programları okula devamlılığı çoğaltmak, öğrenmeye açıklığı çoğaltmak ve beslenme düzeyini iyileştirmek yöntemiyle çocuk gelişimini destekliyor.

Yoksulluk koşullarındaki çocuklar için okul sıhhat ve beslenme programlarının okula devam süresini 2,5 yıl uzatıyor.

Besleyici okul gıdalarıysa okul kayıt oranlarını averaj yüzde 9, okula devam oranlarını yüzde 8 artırıyor.

Okul beslenme programları kız çocuklarında anemi riskini yüzde 20 azaltıyor. Okul beslenme programları eşitlik ve kapsayıcılık mevzusunda nakit para destekleriyle beraber en etkili iki yöntemden biri.

Okul beslenme programları için harcanan her 1 euro, ülke ekonomisine 9 euro değerinde geri dönüyor.

Ulusal Eğitim Bakanlığı (MEB) okul çağındaki evlatların sıhhatli besinlere erişimini kolaylaştırmak için adımlar attığını söylüyor.

Bakanlık, 2016-2017 eğitim-öğretim yılından itibaren kantinlerde kızartma, cips, çikolata, gofret, şeker, kek ve tatlandırıcılı ürünlerin satışını yasaklamış ve bunların yerine meyveler, pişmeden tüketilebilen sebzeler, salatalar ve kuru meyveler şeklinde daha sıhhatli gıdaların satışına izin vermeye başlamıştı.

Ancak öğrenciler son bir yılda kantinlerden gıdaları yüzde 100’e yakın zamla aldıklarını söylüyor.

Okullarda beslenme desteği mevzusunda bir rapor yayımlayan Ekmek ve Gül Derneği’nin görüştüğü Kocaeli’nden bir işçi şunları söylüyor:

“Okullarda kantin tutarları uçmuş durumda ve sağlıksız, sadece evde yapmak da oldukça masraflı. Gene biz iş yerinde haftada bir iki et yiyoruz fakat evde bir çok süre bu bile olmuyor. Fabrikada bazı arkadaşlarımız yemekhanede çıkan süt, ayran, meyve şeklinde gıdaları eve götürüp evlatlarının beslenmesine koyuyor…”

Kantinlerde yüksek düzeyde şeker içeren çeşitli ürünler satılmaya devam ettiğini söyleyen Besin Mühendisi, Akademisyen ve Yazar Bülent Şık, kantinlerin sıhhatli gıdaya erişimin adresi olamayacağını belirtiyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Şık, kantinlerin okul mutfakları olarak düzenlenip öğrencilere okul yemeği sunan birimler haline getirilmesi icap ettiğini korumak için çaba sarfediyor.

Sağlıklı gıdaya erişimin temel bir hak olarak ele alınması icap ettiğini söyleyen Şık, ana problemin “sıhhatli beslenmenin bireysel bir soruna dönüştürülmesi” bulunduğunu korumak için çaba sarfediyor.

Bu yüzden okul yemeklerinin özelleştirme ya da ihaleler yöntemiyle değil, direkt MEB tarafınca sağlanması gerekiyor.

“Öğrencilerin yüzde 91’i beslenme desteği almıyor. Bu meseleye süratli bir çözüm bumamız gerekiyor” diyen Şık önerisini şu sözlerle dile getiriyor:

“Tabldot yemeği değil sandviç, ayran, süt şeklinde hazırlanması, taşınması ve tüketilmesi kolay gıdalarla okullarda öğlen yiyecekleri verilebilir.”

MEB tarafınca hazırlanan “Erişkin ve Çocukluk Çağı Obezitesinin Önlenmesi ve Fizyolojik Aktivite Fiil Planı 2019-2023″ kapsamında 2020’de Doğu ve Güneydoğu’da okul yemeği programının pilot uygulamasının yapılması ve 2023’te okul yemeği programının ülke genelinde yaygınlaştırılması hedefi paylaşılmıştı.

Bakanlık BBC Türkçe’nin bu çalışmalarla ilgili sorularına cevap vermedi.

Okulda beslenme desteği bir süredir muhalefetin de gündeminde.

CHP Tekirdağ Milletvekili Candan Yüceeri hafta başlangıcında öğrencilerin beslenme sorununa ilişkin TBMM Başkanlığı’na yasa teklifi sundu.

Okulda Parasız Yiyecek Projesi’ni tanıtan İyi Parti ise, devlet okullarında ilk ve orta öğretim düzeyinde okuyan 15,1 milyon çocuğa kahvaltı ve öğle yemeğinin ücretsiz bir şekilde verileceğinin sözünü verdi.

Türkiye İşçi Partisi (TİP) Sözcüsü ve Milletvekili Sera Kadıgil, okullarda bir öğün parasız yiyecek ve temiz su dağıtılması için 12 Eylül’de kanun teklifi vermişti.

Proje kapsamında 15 milyon çocuğa, yıl süresince parasız öğle yemeği vermenin maliyeti 17,4 milyar TL, 15 milyon çocuğa, yıl süresince parasız öğle yemeği ve  kahvaltı maliyeti 26,2 milyar TL olarak hesaplandı.

Sera Kadıgil ise hesaplamalarında bu bütçenin azami 20 milyar TL olacağını söylüyor.

Öteki bazı milletvekilleri ve uzmanlar da bütçede bu şekilde bir kaynağın değişik harcama kalemlerinden aktarılarak oluşturulabileceğini düşünüyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (BETAM) Direktörü Prof. Dr. Seyfettin Gürsel, bu tip yardımlara bütçede değişik kesintilerle kaynak bulunabileceğini sadece probleminin Türkiye’de toplumsal desteklere kaynak ayrılmaması bulunduğunu söylüyor:

“Türkiye, toplumsal destek sunar açısından en kötüsünden daha fena durumda. Ulusal gelirinin sadece yüzde 4’ünü toplumsal desteklere ayırıyor. Eğitim malzemeleri şeklinde kalemlere destek sunar yapılıyor fakat yoksullara yönelik kapsamlı bir seviye yok.”

Uzmanlar soruna acil bir cevap oluşturulmazsa Türkiye için uzun solukta ağırlaşacak bir faturaya karşı uyarıyor.

Sorunun geniş kapsamda, “yaban yaşamın karşılaşmış olduğu baskı, ekonomik kriz ormansızlaşma, güvencesiz emek rejimi” şeklinde mevzular bağlamında ele alınması icap ettiğini söyleyen Şık, derhal çözüm üretilmezse “toplumun ciddi bir halde açlık ve sıhhat sorunlarıyla yüzleşeceğini” söylüyor.